Việt Nam là một trong những quốc gia có hệ sinh thái rắn phong phú bậc nhất Đông Nam Á, với nhiều loài mang giá trị sinh học, y học và kinh tế. Đối với Lệ Mật – ngôi làng có truyền thống hơn 400 năm nuôi và chế biến rắn – việc hiểu rõ đặc điểm, tập tính và vai trò của từng loài rắn không chỉ là kiến thức phục vụ sản xuất mà còn là nền tảng quan trọng để phát triển du lịch, giáo dục cộng đồng và bảo tồn thiên nhiên. Trên hành trình đưa tri thức về rắn đến gần hơn với du khách, HTX Làng nghề Lệ Mật luôn chú trọng giới thiệu rõ ràng hai nhóm rắn phổ biến: rắn độc và rắn không độc, giúp người tham quan hiểu đúng,hiểu đủ về loài bò sát bí ẩn này.
Rắn độc: Rắn hổ mang, rắn đen trắng, đen vàng
Rắn hổ mang là một trong những loài rắn độc phổ biến nhất ở Việt Nam và cũng là loài gắn bó lâu đời với nghề nuôi rắn của người dân Lệ Mật.
Hổ mang có đặc điểm nổi bật là khả năng bành cổ tạo hình mũ, phát tiếng phì, cảnh báo mạnh mẽ khi gặp nguy hiểm. Nọc của hổ mang thuộc nhóm độc tố thần kinh, có thể gây nguy hiểm nếu không được xử lý kịp thời. Tuy nhiên, loài rắn này cũng mang nhiều giá trị tích cực, chúng tiêu diệt chuột – loài gây hại nông nghiệp và nọc của chúng được nghiên cứu để sản xuất huyết thanh, thuốc giảm đau và nhiều chế phẩm y học khác.
Bên cạnh hổ mang, rắn đen trắng (cạp nia) cũng là loài rắn độc khá phổ biến. Với hoa văn đen trắng xen kẽ, chúng dễ dàng được nhận diện trong tự nhiên. Rắn đen trắng (cạp nia) hoạt động chủ yếu về đêm, có nọc độc thần kinh mạnh, nhưng rất hiền nếu không bị tác động. Một số mẫu vật của hai loài rắn độc này được HTX Lệ Mật bảo tồn trong khu trưng bày, phục vụ nghiên cứu và giáo dục cộng đồng, hoàn toàn tuân thủ quy định an toàn.
Việc HTX giới thiệu trực quan rắn độc giúp du khách xóa bỏ nhiều hiểu lầm, hiểu rõ rằng sự nguy hiểm chỉ xảy ra khi con người tiếp cận sai cách. Khi được nuôi đúng quy chuẩn, rắn độc trở thành nguồn học liệu quý giá cho giáo dục sinh thái.
Rắn không độc: Rắn ráo, rắn nước
Nếu nhóm rắn độc khiến nhiều người tò mò và dè chừng, thì nhóm rắn không độc lại giúp du khách có cái nhìn thân thiện hơn về thế giới rắn. Rắn ráo và rắn ráo trâu là hai loài được nuôi phổ biến tại Lệ Mật nhờ tính hiền, dễ chăm sóc và giá trị kinh tế ổn định. Với thân dài, nhanh nhẹn, rắn ráo chủ yếu săn chuột, thằn lằn và côn trùng, góp phần bảo vệ mùa màng. Tập tính hiền lành khiến loài rắn này trở thành “đại sứ thân thiện” trong các chương trình trải nghiệm dành cho học sinh, sinh viên tham quan HTX.
Rắn nước là loài sinh sống tại ao, hồ, sông suối, có màu nâu hoặc xanh xám, hoàn toàn vô hại. Chúng chủ yếu ăn cá nhỏ, tôm và các sinh vật thủy sinh, giúp kiểm soát quần thể động vật dưới nước và chỉ báo chất lượng môi trường nước. Tại khu nuôi rắn mô phỏng môi trường tự nhiên của HTX Lệ Mật, rắn nước được trưng bày để du khách có thể quan sát trực tiếp tập tính săn mồi và di chuyển uyển chuyển dưới nước.
Rắn ráo và rắn nước là minh chứng rõ ràng cho giá trị của rắn trong tự nhiên: không phải loài rắn nào cũng đáng sợ, và phần lớn chúng đều mang lại lợi ích thiết thực cho hệ sinh thái và đời sống con người.
Vai trò quan trọng của rắn trong tự nhiên và đời sống làng nghề
Dù thuộc nhóm rắn độc hay không độc, tất cả các loài rắn đều đóng vai trò quan trọng trong cân bằng sinh thái. Chúng góp phần điều tiết số lượng loài gặm nhấm, côn trùng, ếch nhái, qua đó bảo vệ mùa màng và giảm nguy cơ lây lan bệnh tật từ động vật. Nhiều nghiên cứu còn chỉ ra rằng sự suy giảm số lượng rắn có thể dẫn đến mất cân bằng sinh thái, khiến chuột và côn trùng bùng phát mạnh.
Đối với người dân Lệ Mật, rắn còn mang ý nghĩa đặc biệt là sinh kế, là văn hóa và là niềm tự hào của bao thế hệ. Nghề nuôi rắn không chỉ giúp phát triển kinh tế mà còn gắn liền với lễ hội truyền thống, các bài thuốc dân gian và tri thức bản địa độc đáo.
HTX Làng nghề Lệ Mật đang chuẩn hóa quy trình bảo tồn nghề rắn theo hướng an toàn, khoa học và bền vững, đồng thời kết hợp với hoạt động du lịch nhằm lan tỏa tri thức về rắn đến cộng đồng.
Bằng việc kết hợp tri thức khoa học với văn hóa bản địa, Lệ Mật đang khẳng định vị thế là điểm đến độc đáo, nơi du khách có thể tiếp cận thế giới rắn một cách an toàn, đúng đắn và đầy hứng thú.
